2 tom paruzyjny – wykład IX – str. 285
Człowiek grzechu – Antychryst
w obrębie kościoła, kwitło intensywne życie religijne, wielka aktywność, wspaniałość cnoty, ale żadnych konfliktów zewnętrznych, żadnej historii świeckiej. Nie atakowano jeszcze wtedy rządu ani wielkich instytucji społecznych cesarstwa. Chrześcijaństwo było niewielką społecznością czystych i nieskalanych ludzi, którzy nie mieli aspiracji, aby sprawować kontrolę nad społeczeństwem. Zwracali jednak na siebie uwagę rządu i odgrywali na tyle doniosłą rolę, że byli prześladowani. Postrzegano ich jako fanatyków, którzy usiłują zniszczyć poszanowanie dla istniejących instytucji.
[ZORGANIZOWANY DLA UJĘCIA WŁADZY]
„W tym wieku dyskretnie zorganizowano administrację kościoła. Pojawiły się zorganizowane formy społeczności członków. Zwiększyły się wpływy biskupów, nie w społeczeństwie, ale wśród chrześcijan. Ustanowiono podział na diecezje i parafie. Zróżnicowano pozycję biskupów miejskich i wiejskich. Delegaci kościoła zbierali się, aby dyskutować nad zagadnieniami wiary czy też ukrócić rodzące się herezje. Rozwinął się system diecezjalny i zaczęła się centralizacja kościoła. Poczęto zaliczać diakonów do wyższego kleru. Ukuto broń ekskomuniki. Podjęto działalność misyjną. Tworzono święta kościelne. Wiele wiodących umysłów epoki przyjmowało poglądy gnostyckie. Regularnie nauczano wiary w szkołach katechetycznych. Wielkiego znaczenia nabrały ceremonie chrztu i sakramentów. Popularne stało się życie klasztorne. Tak oto kościół kładł fundamenty pod przyszłe formy administracji i władzy.
Trzeci wiek zastał kościół jako potężną instytucję. W większych miastach imperium zgromadzały się synody. Rozwinięto system metropolitalny. Ustalono ostateczną formę prawa kanonicznego. Wielkie szkoły teologiczne przyciągały co bardziej dociekliwe umysły. Usystematyzowano [tzn. określono, ograniczono oraz sformułowano w credo i wyznaniach wiary] naukę kościoła. Chrystianizm rozprzestrzenił się tak szeroko, że musiało to skończyć się albo prześladowaniami, albo legalizacją. Wielcy biskupi sprawowali władzę nad rozwijającym się kościołem. Wielcy doktorzy [teologii] spekulowali na temat problemów [tak zwanej filozofii i nauki], którymi zostały ożywione szkoły greckie. Budowle kościelne stawały się coraz większe. Ustanowiono święta dla uczczenia męczenników.