4 tom paruzyjny – wykład IX – str. 455
Nieuchronność konfliktu – świadectwo mądrych tego świata
W poprzednich epokach rozmiar i zasięg przedsięwzięć gospodarczych był poddany naturalnym ograniczeniom. Stosowano limity wielkości kapitału, który mógł być użyty dla osiągnięcia korzyści przez jeden zarząd. Dzisiaj, jeśli chodzi o zasięg działania przedsiębiorstwa, nie ma żadnych ograniczeń z wyjątkiem krańców świata. Nie ma żadnych limitów wielkości kapitału, który może być zainwestowany w jednym koncernie, a jeszcze mamy do czynienia ze wzrostem wydajności i bezpieczeństwa inwestycji, proporcjonalnym do wielkości zaangażowanego kapitału. Ekonomia zarządzania wynikająca z konsolidacji, jak i kontrola nad rynkami zbytu będąca skutkiem monopolizacji głównych artykułów handlowych, są również solidną podstawą ekonomiczną uzasadniającą wprowadzenie trustów. Nie należy jednak sądzić, że zasada zjednoczenia kapitałowego odnosi się wyłącznie do tych przedsiębiorstw, które nazywają się trustami. Byłoby to istotne niedocenianie tego trendu. Istnieje wiele form zjednoczeń kapitałowych, niekoniecznie tak ścisłych jak trust, i stosunkowo niewiele przedsiębiorstw działa obecnie bez pewnego porozumienia i zbliżenia ze swymi dawnymi konkurentami, zaś połączenie takie ma nieustanną tendencję do zacieśniania się.
Od czasu, jak zaczęła dominować nowa sytuacja, mniejsze przedsiębiorstwa zanikają, pozostawiając miejsce większym. Proces ten nie jest tak gwałtowny, jak sobie to wyobrażają ludzie, którzy zwrócili na niego uwagę dopiero niedawno. Przez ostatnie dwadzieścia lat wielkie korporacje prowadziły wyniszczającą wojnę przeciwko chmarze niewielkich przedsiębiorstw produkcyjnych, będących czerwonymi krwinkami systemu wolnej konkurencji, który teraz umiera wraz z ich rozkładem. W czasie, gdy ekonomiści rozprawiali uczenie, czy moglibyśmy obyć się bez zasady inicjatywy prywatnej w interesach, zasada ta przestała działać i obecnie należy do historii. Z wyjątkiem kilku ciemnych zakątków świata gospodarczego, w interesach nie ma już dzisiaj miejsca na inicjatywę prywatną, chyba że zostanie ona wsparta przez wielki kapitał, zaś wielkość wymaganego kapitału gwałtownie rośnie. Jednocześnie ten sam wzrost wydajności skoncentrowanego kapitału, który doprowadził do zniszczenia małych przedsiębiorstw, zmusił gigantów, którzy je zniszczyli, do konieczności uzgadniania między sobą warunków. Podobnie jak w fantastycznej powieści Bulwera Lyttona przyszła rasa, lud z Vril-ya, musiała zaprzestać wojen, ponieważ ich broń miała tak wielką siłę rażenia, że groziła wzajemnym wyniszczeniem,